ABC-dienst Bescherming Bevolking
Meetnet radioactieve straling
Tijdens de Koude Oorlog zette de dienst Bescherming Bevolking in de jaren '60 een landelijk meetnet op om radioactieve straling en chemische besmetting te meten in geval van een kernaanval.
Deze meettaken vielen onder de ABC-dienst van de Bescherming Bevolking. De afkorting ABC is wegens bescherming tegen Atomaire (nucleaire), Biologische en Chemische wapens.
S-bunker Burgh. De S-post was op uitkijktoren De Blinkert. Foto: Dan de Bruijn
Links: grondnulpuntbepaler op de Oldenborghflat in Zeist, begin jaren '60. Rechts: heden is de S-post nog intact, de rest van de instrumenten werden pas bij gebruik geïnstalleerd. Foto's: Nationaal Archief en Sandra van Lochem
ABC-dienst
De Bescherming Bevolking is opgericht in 1952. Het was geen militaire maar civiele verdediging. Het viel onder het ministerie van Binnenlandse Zaken.
De ABC-dienst van de Bescherming Bevolking plaatste meetapparatuur op meer dan 300 bestaande hoge uitkijkpunten, zoals brandtorens, uitkijktorens, luchtwachttorens en flatgebouwen.
Er waren zowel vaste meetposten (Stationaire posten, ook S-meetposten of S-posten genoemd) als verplaatsbare posten (V-posten).
Stationaire meetposten
De vaste opstelling van een Stationaire meetpost bestond uit een grondnulpuntbepaler om richting en hoogte boven de horizon van een kernwapenexplosie te bepalen (trommel boven) en een overdrukmeter om de piek van een luchtdrukgolf te meten (drukgeleidingsbuis met schermplaten links samen met de balgmanometer linksonder).
Tijdens gebruik moest incidenteel het fotopapier van de grondnulpuntbepaler verwisseld worden.
Andere instrumenten waren draagbaar, zoals een verkenningsmeter om de intensiteit van radioactieve neerslag (fall-out) te meten en een besmettingsmeter om chemische besmetting vast te stellen.
S-meetpost Philippine op de kerktoren van Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk. Alleen de bevestigingsplaten en beugels zijn aanwezig. De balgmanometer (links) en grondnulpuntbepaler (rechts) zijn er voor de foto even op bevestigd. Foto: Dan de Bruijn 2024
Meetinstrument S-post. Foto: Sandra van Lochem
Grondnulpuntbepaler
Rond 1979 waren er 300 vaste meetposten (Stationaire posten of S-posten), waarvan er 8 op dat moment vacant waren (de plek was vervallen en een nieuwe plek werd gezocht).
Hiervan zijn er tot nu toe 4 teruggevonden die nog bestaan. Dat wil zeggen dat de basisopstelling van statief met bevestigingsplaten voor de instrumenten en meestal ook de schermplaten van de overdrukmeter aanwezig zijn. Van 3 S-meetposten is een ander restant aanwezig, zoals de ladder naar de meetpost.
De instrumenten zelf werden pas bij gebruik geïnstalleerd, zoals de grondnulpuntbepaler en de balgmanometer.
"In de gebouwde bunker (schuilplaats) is geen electriciteit, dus geen verlichting, geen verwarming en geen kookgelegenheid. Voorts geen verwarming". De kosten voor het treffen van deze voorzieningen worden te hoog geacht."
S-bunker naast (de inmiddels gesloopte) luchtwachttoren Kloosterzande, 1988. Foto: Johan den Hollander
S-bunkers
Een S-bunker is een kleine ondergrondse betonnen schuilbunker van de ABC-dienst van de Bescherming Bevolking uit de Koude Oorlog.
De bunker diende als schuilplaats voor de meetploeg van een Stationaire meetpost van de ABC-dienst.
Deze bunkers, S-bunkers of beschermd onderkomen genoemd, stonden naast enkele hoge meetpunten van de ABC-dienst.
Zo'n meetpunt heette een Stationaire meetpost, dat werd afgekort tot S-meetpost of S-post, vandaar de naam S-bunker.
Zeldzame bunkers
Er zijn slechts 7 S-bunkers gebouwd, in Zeeland en in West-Brabant, waarvan 5 naast luchtwachttorens.
De reden voor dit kleine aantal is dat de meeste S-meetposten op een (groot) gebouw stonden, waar voldoende schuilgelegenheid was voor het personeel van de S-post.
Op enkele plekken waar in de wijde omgeving geen schuilplek was, liet het ministerie van Binnenlandse Zaken in 1968 kleine schuilkelders (S-bunkers) plaatsen om de postbezetting tegen radioactieve fall-out te beschermen.
S-bunker naast luchtwachttoren Nieuw Namen. Op de toren is het statief van de S-post nog aanwezig. Foto: Sandra van Lochem
Interieur S-bunker Burgh, zicht uit de verblijfsruimte naar de klimkoker. Foto: Dan de Bruijn
Ontwerp BB en Corsmit
Het ontwerp van de S-bunker was van het Bureau Bouwkundige Aangelegenheden van de Hoofdafdeling Bescherming Bevolking op het ministerie van Binnenlandse Zaken. Ingenieursbureau ir. E.J.A Corsmit uit Den Haag werkte het ontwerp constructief verder uit en begeleidde de bouw. NV Artos uit Vught leverde de ventilatiesystemen voor de S-bunkers. De kosten bedroegen inclusief inrichting circa 20.000 gulden per bunker.
De bunkers werden ingegraven met een gronddekking van 0,75 meter. De verblijfsruimte is inwendig circa 2 x 3 meter. Er pasten 3 mannen in: 1 had telefoonwacht, 1 rustend, 1 slapend op een veldbed en de 4e man was als reserve thuis. Er was een WC achter een plastic gordijn en een zandfilter. De klimkoker met ventilatie steekt 1,20 meter boven de grond uit. Soms ligt de bunker iets op een bult, soms vlak met het maaiveld.
Video S-meetpost Burgh. Bron: CEKO
Hoe werkt een S-meetpost?
1968 - 1986
Bekijk de video over de Stationaire meetpost (S-meetpost) en S-bunker van de ABC-dienst van de Bescherming Bevolking.
Opgenomen in 2019 in Burgh-Haamstede (Zeeland). Door Stichting Cultureel Erfgoed Koude Oorlog (CEKO). Regie Cor Kaim, camera Thiemo van Dam.
S-bunker naast luchtwachttoren Eede. Foto: Sandra van Lochem
Opheffing S-meetposten
1968 - 1986
Bij opheffing van de Bescherming Bevolking in 1986 raakten ook de Stationaire meetposten en S-bunkers buiten gebruik.
Tot nu toe zijn er resten teruggevonden van 7 van de 300 Stationaire meetposten.
Van de 7 gebouwde S-bunkers bij Stationaire meetposten zijn er 2 gesloopt, 5 bestaan er nog.
Meer informatie
- Stichting Cultureel Erfgoed Koude Oorlog (schuilkelder Schiebroekselaan Rotterdam)
- Museum Bescherming Bevolking Grou (in commandopost Bescherming Bevolking)
- Museum Bescherming Bevolking Rijswijk (in commandopost Bescherming Bevolking)
Bronnen
Archieven, boek Luchtwachttorens uit de Koude Oorlog 2022, en opmetingen van Dan de Bruijn.
Verwacht
Een artikel over S-bunkers door Sandra van Lochem i.s.m. Dan de Bruijn is in voorbereiding.
