luchtwachttorens/posten | Korps Luchtwachtdienst | KLD | 1950-1968

Korps Luchtwachtdienst

Alle 276 luchtwachtposten. Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie

Het Korps Luchtwachtdienst (KLD) is opgericht in 1950 en was onderdeel van het Commando Luchtverdediging van de Koninklijke Luchtmacht. Vrijwilligers van het KLD keken over het hele land uit naar laagvliegende vijandelijke indringers. Het KLD bouwde tussen 1951 en 1955 een netwerk van 276 hoge uitkijkposten verspreid over het hele land. De ene helft op bestaande gebouwen, de andere helft op speciaal gebouwde torens.

Post 7O1 Warfhuizen (Gr). Foto S. van Lochem

Uitkijken naar laagvliegers

Luchtwachters. Foto KLu/coll. S. van Lochem, 1954

De bovenzijde van de luchtwachtposten bestond uit een open platform. Daar speurden twee luchtwachters het luchtruim af met een kijker en op het gehoor. Hun taak was het signaleren van en waarschuwen voor laagvliegende vliegtuigen. Men was beducht voor vijandelijke indringers, die beneden het toenmalige radarbereik (circa 900 meter) vlogen.
Richting en afstand bepaalden ze met het luchtwachtinstrument. De luchtwachters waren mannelijke vrijwilligers uit de omgeving van de posten. Ze werden opgeleid om vliegtuigen (zowel de eigen als de vijandelijke) te herkennen aan silhouet en motorgeluid.

Tijdens oefeningen zagen luchtwachters vliegtuigen als deze Hawker Hunter van de Koninklijke Luchtmacht. Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie

Luchtwachtcentrum

De luchtwachters meldden de gespotte vliegtuigen per telefoon aan het luchtwachtcentrum in één van de acht luchtwachtregio's. Die stonden in verbinding met het landelijke militaire hoofdkwartier van de luchtverdediging, het Sector Operations Centre in Driebergen. Daar besliste de gevechtsleiding over inzetten van gevechtsvliegtuigen en luchtdoelartillerie. Via het luchtwachtcentrum kwam ook de Bescherming Bevolking in actie, om de bevolking te waarschuwen en in veiligheid te brengen. Maar zover kwam het gelukkig allemaal niet, het bleef bij oefenen.

Plottafel in een luchtwachtcentrum. Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie

Raatbouw

Post 7X3 Hees (Dr). Foto S. van Lochem

Bijna de helft van de luchtwachtposten is gebouwd volgens het raatbouw-systeem: een open torenconstructie van betonnen prefab-elementen. Architect Marten Zwaagstra ontwierp de torens in opdracht van het Ministerie van Oorlog en N.V. Schokbeton leverde de raatelementen. Het leverde karakteristieke torens in het landschap op.

Post 8E1 Rossum. Foto S. van Lochem

Post 3T3 Nieuw Namen (Z). Foto S. van Lochem

Bakstenen torens

Een enkele toren was niet van beton maar van hout of baksteen, zoals in Scheveningen en Oude Wetering.

Post 5C1 Scheveningen (ZH). Foto S. van Lochem

Posten op gebouwen

Post 5J3 Ooltgensplaat (ZH) op fort Prins Frederik. Foto RCE/G.J. Dukker 1980

Ruim de helft van de luchtwachtposten bestond uit een (eenvoudige) opbouw op een fabriek, watertoren, molenromp of bunker. Deze posten hebben geen standaard ontwerp. Meestal zijn het eenvoudige verhogingen op een bestaand gebouw, gemaakt van beton, baksteen of hout.

Post 1J3 Pannerden (Gl) op fort. Foto S. van Lochem

Opheffing KLD

Schildje bij opheffing KLD-Zuid en -Midden, 1964. Bron S. van Lochem

Het spotten van vliegtuigen vanaf de torens was van korte duur. Steeds snellere vliegtuigen en verbeterde radar maakten het via oog en oor volgen van laagvliegers nutteloos. Bovendien werd de bescherming van het luchtruim steeds meer internationaal georganiseerd en geïntegreerd in de NAVO-luchtverdediging.

In 1964 kromp het KLD sterk in en in 1968 werd het geheel opgeheven. De vliegtuigwaarneming met oog en oor was definitief ten einde.

Werving van vrijwilligsters. Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie

Restanten 2022

In heel Nederland zijn van de eens talrijke luchtwachttorens slechts achttien hele torens (zestien raatbouwtorens en twee bakstenen torens) en drie halve raatbouwtorens bewaard gebleven. Ook de meeste posten op bestaande gebouwen zijn inmiddels gesloopt.